Çince ve Türkçede at ile ilgili deyimlerin çok olmasının başlıca sebeplerinden biri; Eski Çin ve Türk kültüründe bir kişinin ne kadar çok atı varsa, o kadar zengin ve bir o kadar da yüksek mevki sahibi olduğu anlamına geliyordu. Önceki yazımda da bahsettiğim gibi, deyimlerin bir dilin zenginliğinin sembolü olduğunu düşünürsek, at ile ilgili deyimlerin çokluğunun da dile artı değer kattığını düşünebiliriz.
Çin Kültüründe 'At'ın Kültürel Anlamı
Eski Çincede, özellikle atların rengini ve büyüklüklerini anlatmak için özel bir terminoloji oluşturulmuştur. Fakat bu terminolojinin günümüzde kelime anlamı farklılık göstermektedir, bu yüzden atın Eski Çincedeki kültürel anlamı ile günümüzdeki anlamı da birbirinden farklıdır. Çin kültüründe at çok pahalı bir hayvan olmakla birlikte, Çinlilerin inanışına göre en güçlü at Moğol Atı, en sadık Tibet Atı ki Moğol Atına göre kafası daha küçüktür, fakat her bakımdan mükemmel olan ve “Kan terlediği(汗血宝马hàn xuè bǎo mǎ )'ne inanılan at ise Türkmenistan Atıdır.
Efsanelerde ve Öykülerde 'At'
Eski Çin kültüründe ejderha eril, at dişi olmak üzere iki farklı cinsiyeti temsil etmektedir. Fakat sonraki dönemlerde mitolojik olarak at eril gücü yani “Yáng(阴)”, inek ise dişiyi yani “Yīn(阳)”temsil etmiştir.
Sekiz atlı bir at sürüsü, milattan önce onuncu yüzyılda yaşamış olan Kral Mu’nun bir günde otuz bin kilometre koşabilen sekiz mükemmel atını temsil etmektedir. Efsaneye göre Kral Mu atlarının hızına güvenerek, göklerin güneyinde yaşayan “Güneyin Ana Kraliçesi” yani sevdiği kadına ulaşabilmiş, dillere destan aşk hikayeleride bu şekilde başlamıştır.
Ming hanedanlığı döneminde yazılmış, çok önemli bir roman olan “Batı’ya Yolculuk（西游记xī yóu jì)”da beş önemli karakterden biri olan “Değerli, iradeli at (意马yì mǎ)” karakterini görürüz. Bu kelime, romanda güçle ilişkilendirilse de zaman içinde deyim haline gelmiş olup, hırçınlık ve karasızlık metaforu olarak kullanılmıştır.
Eski Çin kültüründe de tıpkı Türk kültüründe olduğu gibi, atın büyük bir ruhani simge olduğuna inanılıyordu. Hatta insanlar kendilerine şans ve bereket getirmesi ve aynı zamanda kötü ruhlardan koruması için “At Tanrısı”na adak sunarlardı.
Fotoğraflardaki Anlamıyla 'At'
Çin kültüründe ata binmiş erkek fotoğrafı, kişinin çok zengin ve iyi bir işi olduğu manasına geliyordu. Örneğin, ata binmiş bir erkeğin muhtemelen bir devlet memuru olduğu, dolayısıyla evlenmek istediği kadına iyi bir hayat sunacağı düşünülürdü.
İnsanlar değer verdikleri kişilere ata binmiş maymun fotoğrafı hediye ederlerdi, bu fotoğrafın kişiye “hemen,çabucak” şans ve mutluluk getireceğine inanılırdı. Aynı zamanda günümüz Çincesinde de çok sık kullanılan “hemen,çabucak” manasına gelen “马上( mǎ shàng,at üstünde)” kelimesinin kökeni de buradan gelmektedir.
Türk Kültüründe 'At'ın Kültürel Anlamı
İslamiyet öncesi Türk kültüründe “At”ın yeri oldukça önemlidir. Türk mitolojisinde ve öykülerinde at, Türk’ün onu asla yarı yolda bırakmayan en güvenilir dostu, hatta zaferlerinin ortağıdır. Eski zamanlardaki gezginler, atların Türklerin yaşamında çok önemli bir yere sahip olduğunu gözlemlemişlerdir. Çünkü at sadece günlük yaşamın bir parçası değil, aynı zamanda yeri geldiğinde savaşta kullanılabilecek en iyi silah, et ve süt sağlayabilecekleri yaşamsal önem taşıyan bir hayvandır.
Şaman Kültüründe 'At'
Türk kültüründe “At” büyük ruhani simgelerden biridir ve dolayısıyla sık sık şaman törenlerinde, ayinlerinde kullanılmıştır. Eski Türk inancına göre at, şaman ayini sırasında Gök Tanrıya kurban edilmeden önce, postunun bir parçası saklanır ve bunun iyi şans getireceğine inanılırdı. Aynı zamanda yine eski Türk inancına göre, at aslında kanatları olan bir hayvandır. Şaman göğe yükselmek istediği zaman at onun binek hayvanıdır, bu sayede iyi ve temiz ruhlara Gök Tanrı’nın hediyelerini götürebilmiştir, dolayısıyla at bir nevi Gök Tanrı ve Türkler arasında şamanla birlikte elçi görevi görmüştür.
Yine gezginlerin notlarına göre, göçebe Türklerin hayatındaki en önemli iki faktörden ilki aile, ikincisi ise sahip oldukları atlarıdır. Hatta atlar da ailenin bir üyesi sayıldığı için, bazı gezginler bu önemi şu cümleyle anlatmıştır: “Türklerin hayatı atlarıdır.”
Saray Törenlerinde 'At'
Sadece Türk hükümdarlarına verilen “Aspavati” ünvanının anlamı “Atların Efendisi”dir ve Türk kültüründeki atın önemini en açık şekilde ifade etmektedir. At kutsal bir hayvan olduğu için, sarayda düzenlenen şölenlerin ve dini ayinlerin farklı bölümlerinde yine at kullanılmıştır. Örneğin, sarayda düzenlenen şölenlerde at binme yarışmaları düzenlenmiş ve yarışma başlamadan önce yarışmacıları kutsamak ve kaza bela savmak için Gök Tanrı’ya at kurban edilmiştir. Ayrıca, Türklerin ilk totemi olan öküz sayıca yavaş yavaş azaldığı için, Türklerin totemi zaman içinde at olarak değişmiştir.
Cenaze Törenlerinde 'At'
At gücü ve özgürlüğü simgelediği için, hükümdar öldükten sonra yerine gelen yeni hükümdarın hem tahta çıkışını kutlamak hemde önceki hükümdara ve atalara saygı sunmak için sarayda yine at binme yarışmaları düzenlenmiştir. Eğer atın sahibi ölürse, at da öldürülür, cesetleri birlikte gömülür veya yakılırdı, atın başı ise at sahibinin mezarının başına yerleştirilirdi. Bu kültürel alışkanlığın sebebi; eski Türk inanışına göre, at sahibinin sadece kendi atıyla cennete gidebilmesiydi.
Çince ve Türkçede İçinde 'At' Geçen Deyimler
Her iki dilde de içinde “At” geçen deyimler genellikle gerek fiziksel gerek yetki olarak gücü, kontrol altına alma, iz sürme ve yüksek mevkiyi temsil etmektedir. Çince ve Türkçede içinde “At” geçen deyimlerin bazıları şunlardır:
驴前马后（lǘ qián mǎ hòu）, 驴（eşek）前(önce)马(at)后(sonra): Her şeyin insan kontrolü altında olduğunu belirten bir metafordur. Bu deyim kullanılan simgeler ve sözcük dizilimi açısından Türkçedeki “Attan inip eşeğe binmek”ile büyük bir benzerlik göstermektedir ancak anlam olarak tamamen farklıdır.
狗马之心（gǒu mǎ zhī xīn）, 狗(köpek)马(at)心(kalp): Büyük bir sadaketle bağlı olmak. Her iki kültürde de “At” ve “Köpek” sadakati simgelemektedir, bu kültürel bağlamda iyi anlamlarda kullanılsa da dile çok yansıyamamıştır, zaman zaman burda bahsedilen sadakat, körü körüne bağlanma manasına gelmektedir. Bilhassa Türkçede içinde “At” geçen ve sadakat belirten sözcük veya deyim yok denecek kadar azdır.
走马观花（zǒu mǎ guān huā）, 走(koşmak)马(at)观(bakmak)花(çiçek)：Acele ve kabaca gözlem yapmak manasına gelir. Bu deyim de yine simge ve sözcük kullanımı açısından Türkçedeki “At koşturmak”deyimiyle oldukça benzemektedir ama anlam olarak yine bir takım farklılıklar vardır.
马翻人仰（mǎ fān rén yǎng), 马(at)翻(çevirmek)人(insan)仰(döndürmek)：Yönetilemeyecek kadar karışık bir durum metaforudur, ikinci anlamı ise birisi tarafından kötü bir şekilde dövülmek manasına gelir. Bu deyim ise Türkçedeki “At izi it izine karışmak” deyimiyle anlam açısından büyük bir benzerlik göstermektedir. İkisinde de iyinin kötünün iç içe geçmesi ve içinden çıkılması zor olan bir durum metaforu yapılmıştır fakat deyim içinde kullanılan simgeler ve sözcükler farklılık göstermektedir. Simge ve kelime dizilimi açısından bakıldığında Çincedeki 蛛丝马迹 （zhū sī mǎ jì）, 蛛丝(örümcek ağı)马迹 (at izi)deyimi ile benzerlik göstermektedir ama anlam açısından farklıdır.
Çin ve Türk kültürü bir o kadar farklı ama bazı dil kullanımı ve kültürel simge açısından bakıldığında, bir o kadar da yakın iki kültürdür. Önemli olan bu iki kültür arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları ortaya çıkarmak ve bunları bir köprü olarak kullanıp kültürün gelişimsel sürecine katkıda bulunmaya çalışmaktır. Bir sonraki yazı, Çince ve Türkçede Aslan ile İlgili Deyimlerin Kültürel Anlamı’nda görüşmek üzere...
Kaynakça
陈静. 汉语动物成语研究[D].西安外国语大学,2016
商务印书馆辞书研究中心.新华成语词典第二版[M]. 商务印书馆出版社，2015
李胜兰 . 析汉语动物成语.语文学利[J].广西民族大学,2011:73
Ali Püsküllüoğlu. Türkçe Deyimler Sözlüğü[M].Arkadaş Yayinlari,2017
Bahaeddin Ögel. Türk Mitolojisi Birinci Cilt[M].Milli Eğitim Basimevi,1971
Kayrat Belek.Eski Turklerde At ve At Kulturu.Gazi Turkiyat Bahar[J], 2015/16: 111-128
Yrd.Doc.Dr.Yasar Coruhlu.Turk Sanati’nda Hayvan Sembolizmi[M].Seyran Kitap,1995
Turgay Kabak,Fatih Köksal.Yazılı Kaynaklar ve Anlatılar Işığında Türk Mitolojisi[M]，Çanakkale：Paradigma Akademi Yayın Dağıtım, 2021
Wolfram Eberhard. Çin Simgeleri Sözlüğü. Kabalcı Yayinevi,2000